MONUMENTS OF STORY-TELLING
Keynote speech in Bulacan

I was the town speaker the other week in a magical place in historic Bulacan, a province sweating with history and stories, not to mention great food, rice fields and warm people. The occasion was the 109th Anniversary of the Battle of Qingua in the town of Plaridel. It's the only place in the country that marks this day annually, and since 1999 April 23 has been celebrated by the town of Plaridel as a public holiday to honor the heroes who died defending the country against the troops of imperial America, which had annexed the first republic in Asia called the Philippines.

The whole town council was in attendance, led by the lovely Mayor Tessie Vistan as well as Vice Mayor Leo Yap and all the town councilors. Even the SK rep was there together with the ABC Chair. The province's governor, Jon-jon Mendoza, was there, as was Congressman Pedro Pancho. THey both gave introductory remarks prior to the keynote which I delivered.

Part of the book I am currently writing will delve on the sovereignty of memory, and of course Plaridel occupies a special place in my current work. Few have grasped the very unique context that Filipinos find themselves in today -- the way we invite foreign annexation of our peoples history, no wonder our country's territorial, political and economic sovereignty today is violated with virtual impunity. If you are aware of the context governing memorials such as the Kamikaze monument in Tarlac, or Stotsenburg Park in Clark, you will not be too bewildered by the ZTE scandal, or the Spratly's controversy or US armed forces depredations in Mindanao. I would have cited the town of Plaridel as another unfortunate example, except that in 1999, town officials restored dignity and honor to its rightful place by commissioning a monument honoring Philippine-American war heroes to loom high over a marker in the village of Agnaya in Plaridel honoring US officer Col. John M. Stotsenburg of the Nebraska Volunteers, who took the bullets of revolutionary snipers Pablo Maniquis and Juan Evangelista.


Thanks for visiting. Here's the speech. Huge hello and thanks to my tocayo, Rene Rivero of the tourism office of Plaridel. And of course, hi-five to the fine sculptor Toym de Leon Imao, his wife Lee and daughters Kahlo and Sarah. Last but never the least, thanks and big hugs to Rio and Luna for joining their dad and seeing the wonders of Plaridel -- ducks galore, rice fields, sweets and home cooking, and planes -- the town's the only one in Bulacan with an airport. Tolerating us three is the kids' mum Kala, who should join the river story expedition soon...

ANG HUNTAHAN NG MGA MONUMENTO:
ILANG KWENTO MULA KALOOCAN, CLARK AT PLARIDEL
RENATO REDENTOR CONSTANTINO
Talumpati sa okasyon ng ika-109 na taong anibersaryo ng Labanan ng Qingua, Abril 23, 2008, Plaridel, Bulacan

Pagbati po sa inyong lahat.

Gusto ko sanang simulan ang kwentuhan natin ngayon sa pamamagitan ng isang pledge.

PANATA

Kung hindi mamasamain ni Mayor Vistan, gusto kong ialok sa Bayan ng Plaridel ang isang kumpletong kolekyson ng mga nilimbag na aklat ng Constantino Foundation para sa inyong Aklatang Bayan. At kung hindi din tatanggihan ng mahal nating mayora, gusto kong alokin ang kanyang bayan ng isang serye ng pagsasanay para sa mga guro ng Plaridel para sa darating na bagong semestre. Pangungunahan po ang serye ng pagsasanay ng mga tampok na historyador, manunulat at mga mananaliksik at ang tanging hihingin ng Constantino Foundation bilang kapalit ay ang panahon ng mga guro, maaring isang Sabado o dalawa, depende sa availability ng inyong mga titser. Isang patunay na rin siguro ito ng aming pagsuporta sa mithiin ng inyong bayan.

KASAYSAYAN

Kasing laki ng planeta ang interes ko sa kasaysayan, ngunit hindi po ako historyador. Ako po'y manunulat lamang na pilit na nagtatala ng storya ng ating dakilang bayan upang ipamahagi ang mga ito sa iba, nang makapag-buo din ang iba ng sarili nilang kwento. Kaya sa umagang ito, hindi po lecture ang nais kong ibahagi, kundi simpleng salaysay, na maari niyong ituring na pabaon.

Tulad ng marami sa inyo, mahilig din po ako sa musika. Klasikal hanggang rock hanggang sa obrang hindi maintindihan, posible po tayong magkasundo. At sa musika ko rin po nais simulan ang aking talumpati.

KANTANG KWARTO

Alam niyo po, hindi madaling makalimutan ang pambungad na berso ng kantang Kwarto, na gawa ng sikat at napakahusay na bandang Sugarfree. Ibang klase kasi kung gumawa ng musika ang bandang ito. Napakagaling ng kanilang bahista na si Jal Taguibao, pati na rin ang kanilang bagong lumang drummer na si Kaka Quisumbing, at matinding tagahanga ako ng kanilang makisig na lead singer na si Ebe Dancel. Ngunit napamahal sa akin ang kantang Kwarto bunga ng liriko nito, na sinasabayan ng melodyang parang nakakapagpabagal ng pag-inog ng mundo.

"Naglilinis ako ng aking kwarto," kanta ni Ebe. Isang kwarto "na punong-puno ng galit at damit. / Mga bagay na hindi ko na kailangan. Nakaraang hindi na pwedeng ipagpaliban."

Naging malapit ako sa kantang ito dahil sa pandamdam ko, di man sadya nina Ebe, parang kinekwento ng Kwarto ang buod ng ating sama-samang kasalukuyan. Parang hinuhuni ng Sugarfree ang suma ng ating bansa ngayon, na pinalilibutan ng pangamba at pagdududa, ng ngit-ngit at pagpapanggap, ng mga bagay, kaugalian at mga taong hindi naman talaga natin kailangan, lalo na ng nakaraang hindi na nating pwedeng ipagpaliban.

LAKBAY SA KALOOKAN

Sa totoo lang, ito ang kantang tumutugtog nang marating ko ang bulwagan ng pamahalaan ng Plaridel. Kagagaling ko lang sa ilang araw na paghuhukay sa mundo ng mga aklat, at kahahalukay ko lang sa isang mahiwagang lugar sa lungsod ng Kaloocan kung saan, lingid sa kaalaman ng mga residente ng nasabing pook, araw-araw na nag-kikindatan at nag-kekwentuhan ang nakalipas at ang kasalukuyan!

Para marating niyo po ang nasabing lugar sa Kaloocan, kailangan niyo pong baybayin ang kalyeng may pangalang Heroes del 96, bilang parangal sa mga bayani ng Himagsikan na pinangunahan ng Katipunan. Pag kumanan po kayo sa dulo po ng kalyeng ito, matutumbok niyo ang kalyeng Vibora at Aglipay. Vibora ang alyas ng rebolusyonaryong si Artemio Ricarte, na lumaban sa mga kolonyalistang Kastila at sa mga mananakop na Amerikano. Aglipay naman ang apleyido ng bayaning si Padre Gregorio, na nagtatag ng Simbahang Aglipayan at itinuring na mahigpit na kalaban ng Amerika.

KALYE NG NAKARAAN

Nakaayon sa kasaysayan ang pagkakaayos ng mga kalyeng ito, dahil hindi naman talaga natapos ang Rebolusyon ng mga bayani ng 1896 noong taong 1898, kontra sa pangkaraniwang pagkakaunawa ng napakaraming Filipino. Nagpatuloy ito nang salakayin ng mga tropa ng Amerika ang Filipinas; nagpatuloy ito nang durugin ng US ang unang republikang naitatag sa Asia - ang ating bayan.

Nagtagal ang armadong labanan sa pagitan ng Filipinas at ng US ng mahigit isang dekada -- isang walang katapusang dekada -- kung saan tinatantyang umabot sa mahigit isang milyong Filipino ang namatay bunga ng digmaang inilunsad ng Estados Unidos. Ngunit tanungin mo ang sinumang kabataang Filipino ngayon at malamang hindi niya alam na may naganap na digmaan sa pagitan ng ating bansa at ng US, at mas malamang na di niya kilala kung sino si Vibora o si Aglipay. Maliban na lang siguro kung taga-Plaridel ang iyong pinag-tanungan. Sana nga.

Sa kanto makalipas ang kalyeng Vibora at Aglipay, matutumbok mo naman ang kalyeng Del Pilar, na ipinangalan sa makisig na Heneral Gregorio del Pilar na isa ring bayani na napatay nang sinubukan niyang pigilin ang pag-abante ng mga Amerikano. Nang mapatay si Del Pilar, ninakaw ng mga Amerikano ang kanyang uniporme at botas, pati na ang laman ng kanyang mga bulsa kasama ang paketeng naglalaman ng buhok ng kanyang kapuso. Ani ng mga sundalo ng US, souvenir daw. Ilang araw nilang iniwang hubo't hubad ang bangkay ni Del Pilar. Alam niyo ba na sa Kaloocan ngayon, nawawala din ang street sign ng kalyeng Del Pilar? Malamang na ninakaw din ito ng mga mang-mang. Nakakainis na parang dalawang ulit na na-holdap ang batang heneral.

KALYE NG BALINTUNA

Sakaling kumaliwa naman kayo mula sa Heroes del 96, matutumbok niyo naman ang isang kakaibang kalye -- ang Kalye Stotsenburg, isang pasikot-sikot na daan na tinitirhan ng napakaraming pamilya na bahagi ng patuloy na lumalaking hanay ng milyon-milyong maralitang taga-lungsod. Paano nangyari na nagkaroon ng kalyeng ipinangalan kay Col. John Miller Stotsenburg, isang sikat na koronel ng kaaway, isang taong naging bahagi sa pagpapasiklab ng Philippine-American War at namuno sa mga tropang sumalakay at nambusabos sa mga Filipino? Pinilit kong alamin ang mga dahilan sa likod ng misteryong ito at kinatok ko ang sari-saring palapag ng City Hall ng Kalookan, ngunit nananatiling misteryo sa akin kung bakit pinangalan ito kay Stotsenburg at kung sino ang may pakana nito.

Ang totoo, maraming teorya ang mga nakatira sa kalyeng ito nang makipaghuntahan ako sa kanila kasama ng lugaw at sopdrinks -- katawa-tawa ang iba, at iba naman ay napakatalas at parang nag-mula sa CSI o sa mga batikang imbestigador, ngunit sa bandang huli, di pa rin namin nahanap ang mga nawawalang sagot.

HALAGA NG KWENTO

Binabahagi ko ang maikling storyang ito dahil gusto ko lang ipaabot sa inyo ang aking patuloy na pasasalamat sa ambag ng bayan ng Plaridel sa Filipinas, sa pangunguna ng mag-asawang Vistan, partikular si Mayora, sa pamamagitan ng pagyakap sa katwiran. Dito sa Plaridel, hindi misteryo si Stotsenburg at hindi rin kababalaghan kung bakit siya labi ang kanyang maikling buhay dito.

Maniwala po kayo sa akin, hindi biro na gumawa ng monumento na nagpupugay sa pagdepensa ng mga Bulakenyo, partikular ang kagitingan ipinamalas ng mga sundalong tulad ni Juan Evangelista at Pablo Maniquiz, laban sa pwersa ng US makalipas ang mga selebrasyon ng 1998. Kung masusunod ang mga opisyal ng ating pamahalaan, lalo na ang kagustuhan ng ilang opisyal ng mga kagawarang may ugnay sa gawaing pang-kasaysayan, buburahin nila ang digmaan ng US at Filipinas. Patatagalin nila ang alamat na hindi nagkaroon ng marhas na banggan sa pagitan ng mga nagnanais magtayo ng nagsasariling bansa at ng mga nagpapalawak ng impluwensya at kapangyarihan na pinangungunahan ng US empire. Hindi biro sa ating bayan -- isang bayan na busog sa limot -- na gumawa ng hakbang para iwasto ang baluktot na pagdakila sa mga namuno sa paniniil ng layunin ng kabansaan ng ating mga ninuno. Nakakalungkot isipin na hanggang ngayon, sensitibo pa rin ang paksa ng Philippine-American War kahit na nagkalat sa kasaysayan ng mundo ang mga bangkay ng mga nabigong pagtangka -- at patuloy na mabibigong pagtangka -- ng Amerika na sakupin ang mga malayang mamamayan ng mundo. Isipin natin ang Iraq, ang Vietnam at Cuba at ang napakarami pang ibang halimbawa.

Ngunit narito po tayo ngayon, siyam na taon pagkatapos mabuo ang dambana ng tanyag na iskultor na si Toym Imao na nagmula sa magiting na sambayanang Jolo. Kapwa saksi at kasapi tayo sa hanay ng mga Filipinong marunong kumilala sa mga ninunong nagbuwis ng buhay at dugo upang maitaguyod ang dignidad ng sambayanan. Dahil ang totoo, ang puno't dulo ng mga pakikibaka ng ating mga ninuno ay hindi lamang para sa trabaho't pagkain, kundi para sa karapatang mabuhay ang mga Filipino nang may dignidad.

MALAYONG LAKBAYIN

Malayo pa ang ating lalakbayin at kailangan nating mag-hawak kamay. Alam niyo ba na noong 2003 - apat na taon makalipas pasinayahan ng Plaridel ang dambana ng Labanan ng Qingua bilang pagpupugay sa mga bayaning Filipino imbis na sa dayuhang mananakop - dineklara ng ilang pambansang opisyal ang isang napakalaking parke sa Clark bilang Stotsenburg Park. Nakakamangha at nakakalungkot at nakakapang-ngit-ngit. Hindi ba't nagpasya ang Dakilang Labindalawa ng Senado ng Filipinas noong 1991 na ibalik ang dignidad ng mga Filipino nang bawiin nila ang mga base militar ng US noong nasabing taon?

Dapat siguro tayong magtaka kung bakit pa natin binawi sa mga Kano ang mga baseng ito para lamang ipamigay ng ilang matatalinong mang-mang na opisyal ng Filipinas ang soberanya ng ating kasaysayan. Ang labo talaga -- nakibaka ang milyon-milyong Filipino para mabawi sa US ang kontrol ng sarili nating lupa, ngunit nang mabawi natin ito, ipinangalan pa rin natin ang napakalaking bahagi ng nabawing lupa sa isang berdugo ng Amerika.

Eto isa pang kwento. Alam niyo ba na sa Stotsenburg Park, nakatayo ang napaka-gandang monumento ni Col. John Stotsenburg na nakasakay sa kabayo, kasama ng dalawang pang poging Amerikanong sundalo? Matipuno ang dating ng nasabing monumento, mataas at makintab at nakakamangha ang atensyong binigay ng iskultor sa detalye ng tatlong dayuhang kawal. Talagang maganda. Nang una ko itong makita, napahanga ako. At ganoon na lang ang gulat ko nang makita ko ang lagda ng iskultor! Alam niyo po ba na ang pangalan ng gumawa ng monumentong ito ay walang iba kundi Toym de Leon Imao, na siya ring gumawa ng dambanang pinararangalan natin ngayon! Siya rin.


Ngunit kaunting preno. Bago kayo magtaka o malito o magalit, ang payo ko'y maghanap kayo ng panahon upang sadyain ang monumento sa Stotsenburg Park. Pagbinisita niyo ito, makikita niyo na, sa kabilang dako ng kalye, may isa pang monumento na itinayo si Imao, na lihis at talagang labas sa orihinal na plano ng mga nagpagawa ng Stotsenburg memorial ng Clark! Katapat ng mga de-kabayong tropa ni Col. Stotsenburg, may apat na makisig na Filipino na nakapaligid sa isang napakalaking kanyon, at ang kanilang kanyon ay nakaturo sa monumento ni Stotsenburg. Parang inaasinta nila ang mga salarin at parang sinasabi nila: "Pansamantala mang nakapasok kayo sa teritoryo ng alaala pero hanggang diyan na lang kayo! Hindi na kayo makakalampas!"

Kung hinahayaan ng pambansang pamahalaan ang paglabag sa ating soberanya na parang piauubaya na natin ang teritoryo ng Filipinas -- sa Spratyls, halimbawa, o ang saklaw ng ating ekonomya na nilalarawan ng skandalong ZTE; o ng paglabas-pasok ng mga tropang Amerikano sa Mindanao bunga ng kahiya-hiyang Visiting Forces Agreement -- ito ay dahil lamang hinahayaan din nating magsimula ang panghihimasok at pandarambong ng dayuhan sa gunitang bayan at sa ating kasaysayan.

Mabuti na lang ang pambansang pagtatanggol ay hindi nagpapahinga sa Plaridel.

KWENTO AT KONTEKSTO

Mga kaibigan, marami pa po sana akong nais ibahagi ngunit laging kulang ang panahon.

Nang unang ipinaabot sa akin ang paanyayang maging panauhing tagapagsalita ng inyong bayan sa okasyon ng ika-109 na taong anibersaryo ng Labanan ng Qinqua, agad kong tinanggap ang imbitasyon. Sa gitna ng pagbubuo ko ng isang libro tungkol sa kasaysayan, sa naratibo ng paglalakbay at sa heograpiya ng gunita ng ating bansa, maliwanag sa akin na hindi pwedeng tanggihan ang mga pagkakataong tulad nito, isang makasaysayang araw na ipinagdiriwang lamang sa bayan ng Plaridel, lalo na't nandito rin marahil ang presensiya nina Evangelista't Maniquiz, tulad ng nangyari noong 1999 kung saan, ayon kay Ginoong Imao, sa group picture na kinuha sa harap ng dambana pagkatapos ng pasinaya, may makikitang dalawang anomalya. Dalawang sinag ng araw na magkapatong at may maliwanag na hugis ng mukha ng tao. Sa palagay ko, natuwa siguo't dumalaw si Maniquis at si Evangelista dahil naalala sila ng Plaridel.


Ispesyal ang araw na ito mga kaibigan. Ang ipinagdiriwang ninyo ay ang kasaysayan ng inyong mga pilapil, ang alaala ng semento't resin, ang saysay ng mga kawayang pang-depensa na itinayo nina Maniquis at Evangelista na bagamat matagal nang nabuwal nakatayo pa rin sa pamamagitan ng dambanang ito. Tuwing Abril 23, nagsasanib ang lahat ng elementong ito at ang katitikan ng hindi pa nagwawakas na kasaysayan ng Plaridel.

Ang mga salaysay ng ating kasalakuyan -- kung walang tinitindigang kasaysayan -- ay maaring ituring na "mga rekado lamang sa retorika, hindi natin dugo, laman at buto," wika ng antropolohista't batikang manunulat na si Arnold Azurin. "Kay layo [na] ang mga ito’y maging ating anino. At lalung lalo nang hindi ito [maaring maging] mga buhay na butil na [ma]ipupunla sa ating lupain at kabuhayan at kaisipan.” Tama po siya, at ito na rin siguro ang dahilan kung bakit tayo nagtipon-tipon dito.

Nandito sa Plaridel ang isang napakahusay na simulain. Nandito ang butil ng isang kabanata ng ating kasaysayanan na patuloy pa ring itinatago sa kaalaman at kamalayan ng nakararami. Ipalaganap niyo po ang inyong mga kwento. At patuloy niyo rin po sana kayong maghanap ng mga kwento. Isulat niyo po o ipinta o ihulma tulad ng obra ni Imao. Kailangan po tayong mag-usap. Kailangan nating patuloy na buuin at bunuin ang batayan ng ating patuloy na kwentuhan. Kailangan nating pag-usapan kung saan tayo papunta bilang bansa.

“Ganito ang simula," sabi ng makatang si Merlinda Bobis. “Palalayasin natin ang uwak sa utak, / paliliparin palabas ng mata, / padadapuin sa putimputing palad, / kung saan tuturuan siyang / magtiklop ng pakpak, mamatay na uwak / at dumapong salita / sa ulo ng tula.”

Parang tama talaga ang Sugarfree. Kailangan na po nating linisin ang ating kwarto, na punong-puno ng galit at damit. Mga bagay na hindi na yata natin kailangan. Nakaraang hindi na pwedeng ipagpaliban.

Maraming salamat po. #

NOTES:

1. Arnold Azurin, Reinventing the Filipino Sense of Being and Becoming (University of the Philippines Press, Quezon City: 1995)
2. Merlinda C. Bobis, ang lipad ay awit sa apat na hangin (Institute of Women’s Studies, Quezon City: 1990)


All pics by Redster taken in Plaridel except the last pic, with Kala, Luna and Rio, which was taken at the entrance of the Philippine National Museum.